نجوای باد در سرزمین آسبادها؛ حکایت خواف و نشتیفان

آسبادهای خواف و نشتیفان نمادی از شکوه و هوشمندی مهندسی سنتی ایرانیان هستند که از دل بیابان های خراسان بزرگ سربرآورده‌اند.

این سازه های باستانی، نه تنها شاهدی بر تاریخ کهن منطقه، بلکه نمونه ای بی نظیر از تعامل هوشمندانه استان با طبیعت خشن و بادهای تند کویری می باشند.

آسبادها، که با استفاده از نیروی باد به گردش در می آمدند، به شکلی منحصر به فرد، طراحی شده اند، تا در مناطق بادخیز از انرژی طبیعت بهره ببرند و دانه های گندم را به آرد تبدیل کنند.

 آسبادها در برابر وزش بادهای موسمی، این سازه ها همچون نگهبانان خاموش قد برافراشته اند که با حرکت بال های چوبی شان، ضرب آهنگی از زندگی و تلاش را دل کویر رقم می زنند.

صدای بال‌‌های آسبادها که در باد پیچیده و نوای خرد کردن گندم، یادآور روزگاری است که مردم با طبیعت هم سو بودند و از منابع آن به ساده ترین و در عین حال کارآمد ترین شکل ممکن بهره می بردند. 

قدمت آسابادهای منطقه خواف و نشتیفان به 1700 سال قبل از میلادی مربوط می باشد. منطقه نشتیفان به خاطر بادهای موسمی شدیدی  که از سوی کوه های هرات در افغانستان می وزند، به یکی از بهترین مکان ها برای استفاده از نیروی باد تبدیل شده است. 

آسباد چیست؟

آسباد یا آسیاب بادی، سازه‌ای سنتی در مناطق باد خیز است که از نیروی بادی برای آسیاب کردن دانه‌ها یا پمپاژ آب استفاده می‌کنند. این سازه به ویژه در مناطق خشک و کم آب ایران، مانند سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی، بسیار رایج بوده اند. 

ساختار وعملکرد آسبادهای خواف و نشتیفان

نشتیفان با آسیاب‌های بادی منحصر به فردش به نام (آس بادها) شناخته می شود که از انرژی باد برای آرد کردن غلات استفاده می‌کردند. این سازه ها از قدیمی ترین نوع آسبادهای بادی در جهان هستند و نمونه ای معماری بومی و سازگار با محیط زیست به شمار می روند. 

آسبادها شامل چندین اتاقک به هم پیوسته هستند که که معمولا با خشت و گل ساخته می شوند.

این سازها از دو بخش اصلی تشکیل شده اند؛

بخش فوقانی: جایی پرده های چوبی ( تیغه ها ) قرار دارند و انرژی باد را جذب می کنند. 

بخش زیرین: که شامل سنگ آسیاب و چرخ دنده هاست و وظیفه آسیاب کردن گندم و سایر غلات ها را به عهده دارد. 

تیغه های چوبی: پرده ها آسبادها معمولا از چوب درخت گز ساخته می شوند و به صورت عمودی نصب می شود تا باد را دریافت کنند. با وزش باد این تیغه ها شروع به چرخش می کنند و انرژی میکامیکی لازم را برای آسیاب کردند به بخش ز یرین منتقل می کنند. 

آسیاب: سنگ آسیاب در طبقه پایینی قرار دارد و به وسیله نیروی منتقل شده از پرده های چرخان غلات را آرد می کند، سنگ های بزرگ و سخت برای این بخش استفاده می شوند. 

موقعیت جغرافیایی و بادها: آسبادها در مناطقی قرار گرفته اند که باد های شدید و مداوم می وزند، به ویژه در مناطقی مانند نشتیفان که تحت تاثییر بادهای 120 روزه سیستان قرار دارد. این بادها نقش اساسی در کارکرد پیوسته آسبادها دارند. 

این آسبادها تنها نمادی نمادی از مهندسی بومی و پایدار هستند، بلکه به عنوان یکی از میراث های فرهنگی و معماری ایرانیان شناخته می شوند و به ثبت ملی و جهانی شده اند.  

خواف از هم لحاظ فرهنگ و هم از لحاظ تاریخی حائز اهمیت است. این شهر به دلیل مدارس و مساجد قدیمی، مانند: مدرسه غیاثیه خرگرد و مسجد ملک زوزن نمونه هایی از معماری دوره اسلامی دارد. همچنین خواف از لحاظ موقعیت جغرافیایی و تاریخی به عنوان یک مرکز تجاری و فرهنگی مهم در منطقه خراسان بزرگ شناخته می شده است. 

مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیاثیه خرگرد یکی از شاهکارهای معماری دوره تیموریان در ایران است که در روستای خرگرد از توابع شهرستان خواف در استان خراسان رضوی واقع شده است. این مدرسه که در اوایل قرن نهم هجری ( قرن پانزدهم میلادی) ساخته شده، یکی از مهم ترین نمونه های مدارس اسلامی است و از جنبه های مختلف هنری، تاریخی و معماری اهمیت دارد. 

تاریخچه و سازنده مدرسه غیاثیه خرگرد

مدریه غیاثیه خرگرد به دستور وزیر معروف تیموری ساخته شده است. این مدرسه در سال 848 تا 849 هجری قمری توسط دو معمار برجسته ایرانی به نام های قوام الدین شیرازی و غیاث الدین شیرازی احداث شد.

غیاث الدین پیر احمد خوافی از حامیان علم و فرهنگ بود و این مدرسه را به عنوان یک مرکز علمی برای تربیت دانشمندان و عالمان دینی تاسیس کرد.

معماری مدرسه غیاثیه خرگرد

مدرسه غیاثیه یکی از شاهکارهای معمار ایرانی اسلامی است. این بنا دارای یک طرح ایوانی است که به دور یک حیاط مرکزی قرار گرفته اند. در طول این حیاط حجرهایی برای اسکان طلاب و دانشجویان تعبیه شده است. 

ویژگی های مهم معماری شامل: 

تزئینات کاشی کاری با طرح ها و نقش های مهم هندسی و گیاهی که به شکل ظریف و زیبا اجرا شده اند. 

مقنرس کاری در بخش های مختلف، به ویژه در ایوان ها و گنبد ها. 

کاشی های معرق با رنگ های متنوع و زیبا که نمای ساختمان را مزین کرده اند. 

وجود کتیبه های خط کوفی و نسخ که به شکل خط بسیار هنرمندانه ای در بنا به کار رفته اند.

اهمیت مدرسه غیاثیه خرگرد

میراث فرهنگی:  مدرسه غیاثیه به عنوان یک اثر تاریخی و فرهنگ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و بازدید کنندگان زیادی را به خود جذب می کند. 

تحقیقات علمی: این مدرسه به عنوان نماد علم و فرهنگ در تاریخ ایران شناخته می شود و تاثییر زیادی بر تحولات علمی بعدی در منطقه داشته است.

خرگرد به چه معناست؟

خرگرد به معنای گردهمایی یا محل تجمع است. این واژه در زبان فارسی به ویژه در مناطقی که دارای آثار تاریخی و فرهنگی هستند، استفاده می شود. در مورد روستای خرگرد، این نام می تواند معنای محلی باشد که مردم در آنجا گرد هم می آیند.

عمارت با شکوه کوشک سلامی 

کوشک سلامی یکی از آثار تاریخی مهم در شهرستان خواف واقع در استان خراسان رضوی است. این بنا به دوه های مختلف  تاریخی تعلق دارد و به ویژه در دوره های اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. 

معماری کوشک سلامی دارای معماری خاصی است که ترکیبی از سبک های مختلف را شامل می شود این بنا معمولا دارای تزیینات زیبا و فضا سازی های جالب است.

در گذشته این کوشک به عنوان محل سکونت یا استراحت اشراف و شخصیت های مهم استفاده می شده است. 

مسجد ملکه زوزن 

مسجد ملکه زوزن یکی از آثار تاریخی و مهم در شهرستان زوزن واقع در استان خراسان رضوی است. این مسجد به دلیل معماری منحصر به فرد و قدمت تاریخی اش مورد توجه قرار دارد. 

در دل کویر خشک زوزن، جایی که آفتاب بی رحم بر زمین می تابد و نسیم های ملایم گاهی از کوهستان های دور می گذرد، مسجد ملکه زوزن به عنوان نگینی درخشنده در تاریخ هنر و معماری اسلامی خود نمایی می‌کند.

این بنا یادگار دوران صفویه نه تنها محل عبادت و انس با خداست، بلکه داستان گوی عشق و ارادت مردمی است که در این دیار زندگی می کردند. 

گنبد بلند و زیبا با کاشی کاری های رنگارنگ، در آغوش آسمان می رقصد و با هر بارش باران،روح تازه ای به خود می گیرد. هر  گوشه از این مسجد، حکایتی از دلسوختگی ها و امید ها از پیوند انسان با الهی را روایت می کند. دیوارهایش، زینت یافته باهنر دست هنرمندان بی نظیر، شاهدی بر ذوق و سلیقه ایرانیان در گذشته هستند. 

محراب این مسجد، همچون قلبی می تپد که دعای مومنان را به آسمان می فرستد و هرنمازگزار در کنار آن، از عطر معنویت و یاد پروردگار مشام جان خویش را معطر می کند. در فضایی آرام، گویی زمان متوقف شده و هر صدای همهمه، به سکوتی روح نواز تبدیل می شود. 

معماری مسجد ملکه زوزن به سبک معماری اسلامی ساخته شده و داری تزیینات زیبا کاشی کاری ها و نقوش هندسی است که نمایانگر هنر دوران خود است.  مسجد دارای صحن وسیع، حیاط مرکزی و ایوان بزرگ است از دیگر ویژگی های آن می توان به گنبد های زیبا و بلند، محراب تزیین شده و مناره ها اشاره کرد. 

امروزه مسجد ملکه زوزن به عنوان یک اثر تاریخی حفاظت شده در ایران شناخته می شود و تلاش هایی برای حفظ و مرمت آن در حال انجام است. 

بر اساس شواهد تاریخی این مسجد به دوره های اولیه اسلامی بر میگردد و به عنوان یکی از بناهای مهم مذهبی در منطقه شناخته می شود. 

مسجد ملکه زوزن نه تنها یک بنای تاریخی، بلکه نشانی از هویت فرهنگی و دینی مردم این سرزمین است.

آنچه در دل این مسجد نهفته، پیوندی عمیق میان گذشته و حال میان انسان و خدایی است که همواره در جستوجو اوویم. این مکان مقدس به ما یادآوری می کند که در دل هر خشکی میتوان به چشمه ای زلال از عشق و ایمان رسید. 

منزل تاریخی قرشی خواف 

منزل تاریخی قرشی در خواف، گنجینه ای از هنر و معماری ایران است که با قدمت خود، روایتگر تاریخ پرفراز و نشیب این دیار می باشد.

این خانه نمادی از سبک معماری قاجاری است که در دل خود حیاطی وسیع و باغی دل انگیز را به جای داده است. دیوارهای بلند و کنگره دار آن، گواهی ب دقت و ظرافت در طراحی و ساخت این بناست. 

تزیینات آجری، طلق ها و نرده های چوبی به کار رفته در این منزل، فضایی دلنشین و آرام را به وجود آورده اند، همچنین طراحی آن به گونه ای است که نور طبیعی به زیبایی در فضا پخش می شود، خلق فضایی روحانی و دل انگیز. این منزل نه تنها محلی برای زندگی بلکه مکان های خاصی برای جمع آوری خانواده و برگزاری مراسم ها نیز بوده است.

این خانه به لحاظ معماری دارای ویژگی های خاصی است که شامل:

حیاط مرکزی: خانه های سنتی ایرانی معمولا دارای حیاط مرکزی هستند که فضاهای زندگی را دور آن سازماندهی می کند. 

تزیینات: استفاده از نقاشی ها،  کاشی کاری ها و گچ بری های زیبا در این منزل به غنای بصری آن افزوده است. 

بام های چند طبقه: برای استفاده از فضای بهتر و خنک تر در تابستان، بام های خنک به صورت طبقات متعددی طراحی شده اند. 

استفاده از مصالح محلی : مصالحی مانند: آجر، خشت و چوب به کار رفته اند که با اقلیم منطقه سازگاری دارند. 

فضاهای داخلی: اتاق ها و فضاهای داخلی با توجه به نیازهای زندگی روزمره طرحی شده و معمولا دارای ارسی ها و پنجره های بزرگی برای نور گیری مناسب هستند.

این منزل نه تنها به عنوان یک فضای مسکونی، بلکه به عنوان یک نماد از هنر و فرهنگ خواف شناخته می شود. 

امروزه منزل قرشی به عنوان یک میراث فرهنگی، فرصت مناسبی برای گردشگران و علاقه مندان به تاریخ و معماری فراهم می‌آورد تا با فرهنگ غنی و تاریخ این منطقه آشنا شوند.

کلام آخر

سفر به خواف و نشتیفان با قطار، سفری است که روح را به لمس تاریخ و طبیعت دعوت می کند؛ سفری که صدای ریتیمک حرکت قطار، دل ها را به گذشته های دور و چشم انداز های بکر می برد.

آژانس گردشگری مهرگل سیر با برنامه ریزی دقیق، فرصتی ناب فراهم می کند تا مسافران در دل این سرزمین های کهن و ناشناخته، تجربه ای خاص و دل انگیز داشته باشند. 

خواف با بناهای تاریخی و کهن خود، ما را به زمان هایی می برد که باد در کوچه پس کوچه های خشتی می پیچد و خورشید بر سقف های گنبدی می تابید.

بازدید از مساجد، آرامگاه‌ها و قلعه‌های خواف همچون ورق زدن کتابی است که هر صحفه آن داستانی از مردمان گذشته دارد. برای تجربه این سفر به یادماندنی، حتما از خدمات آژانس گردشگری مهرگل سیر بهره ببرید و خود را به این سفر آرامش بخش بسپارید.